कक्षा 6 संस्कृत — पाठ (प्रोनन्सिएशन + हिंदी अर्थ + अभ्यास-उत्तर)
1. पाठ के मुख्य सरल वाक्य (Examples)
एषा कः?
(eṣā kaḥ?)
हिंदी: यह कौन है?
एषा बालिका।
(eṣā bālikā.)
हिंदी: यह एक बालिका है।
एषा किं करोति?
(eṣā kiṁ karoti?)
हिंदी: यह क्या करती है?
एषा बालिका अस्मां नमति।
(eṣā bālikā asmāṁ namati.)
हिंदी: वह बालिका हमें प्रणाम करती है।
एते के?
(ete ke?)
हिंदी: ये कौन हैं? / वे कौन हैं? (द्विवचन/बहुवचन के सवाल के रूप में)
एते अञ्जे।
(ete anje.)
हिंदी: वे अशोक (उदा.) हैं। (इसे पाठ में उदाहरण के रूप में लिया गया है)
एते किं कुर्वन्ति?
(ete kiṁ kurvanti?)
हिंदी: ये क्या कर रहे हैं?
एते अञ्जे घासं चरन्ति।
(ete anje ghāsaṁ caranti.)
हिंदी: ये अश्व-जैसे जानवर घास चर रहे हैं।
एतानि फलानि मधुराणि सन्ति।
(etāni phalāni madhurāṇi santi.)
हिंदी: ये फल मीठे हैं।
2. लिंग (Gender) — पुल्लिङ्ग/स्त्रीलिङ्ग के रूप (एकवचन, द्विवचन, बहुवचन)
नीचे प्रत्येक लाइन में: संस्कृत — (प्रोनन्सिएशन) — हिन्दी अर्थ
पुल्लिङ्ग — एकवचन: बालकः
(pulliṅga — ekavachana: bālakaḥ)
हिंदी: पुरुषलिंग — एकवचन: बालक (एक लड़का)
पुल्लिङ्ग — द्विवचन: बालकौ
(pulliṅga — dvivachana: bālakau)
हिंदी: पुरुषलिंग — द्विवचन: दो लड़के
पुल्लिङ्ग — बहुवचन: बालकाः
(pulliṅga — bahuvachana: bālakāḥ)
हिंदी: पुरुषलिंग — बहुवचन: कई लड़के
स्त्रीलिङ्ग — एकवचन: बालिका
(strīliṅga — ekavachana: bālikā)
हिंदी: स्त्रीलिंग — एक बालिका
स्त्रीलिङ्ग — द्विवचन: बालिकौ
(strīliṅga — dvivachana: bālikau)
हिंदी: दो बालिकाएँ
स्त्रीलिङ्ग — बहुवचन: बालिकाः
(strīliṅga — bahuvachana: bālikāḥ)
हिंदी: कई बालिकाएँ
3. अस्मद्-युष्मद्-इत्यादि (Personal Pronouns)
अस्मद् / युष्मद् संवाद (इमेज के अनुसार)
(मध्यमपुरुषः; उत्तमपुरुषः च)
(madhyamapuruṣaḥ; uttamapuruṣaḥ ca)
हिंदी: (मध्यमपुरुष और उत्तमपुरुष भी)
अध्यापकः — हे बालक! त्वं किं पठसि?
(adhyāpakaḥ — he bālaka! tvaṁ kiṁ paṭhasi?)
हिंदी: अध्यापक: हे बालक! तुम क्या पढ़ते हो?
बालकः — श्रीमान्! अहम् इतिहासं पठामि।
(bālakaḥ — śrīman! aham itihāsaṁ paṭhāmi.)
हिंदी: बालक: श्रीमान्! मैं इतिहास पढ़ता/पढ़ती हूँ।
अध्यापकः — हे बालको! युवां किं पठथ?
(adhyāpakaḥ — he bālako! yuvāṁ kiṁ paṭhatha?)
हिंदी: अध्यापक: हे (दो) बालक! तुम दोनों क्या पढ़ते हो?
बालकौ — आवाम् संस्कृतभाषां पठतः।
(bālakau — āvām saṁskṛtabhāṣāṁ paṭhataḥ.)
हिंदी: दोनों बालक: हम दोनों संस्कृत भाषा पढ़ते/पढ़ती हैं।
अध्यापकः — शोभनम्। एषा भाषा सरला मधुरा च अस्ति।
(adhyāpakaḥ — śobhanam. eṣā bhāṣā saralā madhurā ca asti.)
हिंदी: अध्यापक: उत्तम! यह भाषा सरल और मधुर है।
अध्यापकः — हे बालका! यूयं किं पठथ?
(adhyāpakaḥ — he bālakā! yūyaṁ kiṁ paṭhatha?)
हिंदी: अध्यापक: हे बालिकाएँ! तुम (सभी) क्या पढ़ती हो?
बालिकाः — श्रीमान्! वयम् विज्ञानं पठामः।
(bālikāḥ — śrīman! vayam vijñānaṁ paṭhāmaḥ.)
हिंदी: बालिकाएँ: श्रीमान्! हम विज्ञान पढ़ती हैं।
अध्यापकः — बधाम्। विज्ञानं जीवने आवश्यकं भवति।
(adhyāpakaḥ — badhām. vijñānaṁ jīvane āvaśyakaṁ bhavati.)
हिंदी: अध्यापक: अच्छा। विज्ञान जीवन में आवश्यक है।
जानीयात्! पठनेन ज्ञानं भवति; क्रीडनेन च शरीरं स्वस्थं भवति।
(jānīyāt! paṭhanena jñānaṁ bhavati; krīḍanena ca śarīraṁ svasthaṁ bhavati.)
हिंदी: जान लो! पढ़ने से ज्ञान होता है; खेलने से शरीर स्वस्थ रहता है।
बालकाः — आम् श्रीमान्! वयम् मनोरञ्जनं पठामः; स्नेहेन खेलामः; सदा प्रसन्नाः च भवामः।
(bālakāḥ — ām śrīman! vayam manorañjanaṁ paṭhāmaḥ; snehena khelāmaḥ; sadā prasannāḥ ca bhavāmaḥ.)
हिंदी: बालक(समूह): हाँ श्रीमान्! हम मनोरंजन भी करते हैं; प्रेम से खेलते हैं; और हमेशा प्रसन्न रहते हैं।
अस्मद्-शब्द: अहम् / आवाम् / वयम्
(asmad-śabda: aham / āvām / vayam)
हिंदी: प्रथम पुरुष सर्वनाम — मैं / हम (दो) / हम (बहु)
युष्मद्-शब्द: त्वम् / युवाम् / यूयम्
(yuṣmad-śabda: tvam / yuvām / yūyam)
हिंदी: मध्यमपुरुष सर्वनाम — तुम / तुम दोनों / तुम सब
अन्य सर्वनाम उदाहरण: एषः / एषा / एतत् / एते / एतानि
(aṇya sarvanāma udāharaṇa: eṣaḥ / eṣā / etat / ete / etāni)
हिंदी: यह/यहाँ/ये — जैसे: वह (पुरुष), वह (स्त्री), यह, ये आदि
4. पुरुषानुसार क्रिया-रूप (उत्तमपुरुष, मध्यमपुरुष, प्रथम/द्वितीय/तृतीय)
उत्तमपुरुष (First person): अहम् पठामि।
(uttamapuruṣa: aham paṭhāmi.)
हिंदी: मैं पढ़ता/पढ़ती हूँ।
उत्तमपुरुष द्विवचन: आवाम् पठावः।
(āvām paṭhāvaḥ.)
हिंदी: हम दोनों पढ़ते/पढ़ती हैं।
उत्तमपुरुष बहुवचन: वयम् पठामः।
(vayam paṭhāmaḥ.)
हिंदी: हम सब पढ़ते/पढ़ती हैं।
मध्यमपुरुष एकवचन: त्वम् लिखसि।
(tvam likhasi.)
हिंदी: तुम लिखते/लिखती हो।
मध्यमपुरुष द्विवचन: युवाम् पठथः।
(yuvām paṭhathaḥ.)
हिंदी: आप दोनों पढ़ते/पढ़ती हो।
मध्यमपुरुष बहुवचन: यूयम् पठथ।
(yūyam paṭhatha.)
हिंदी: तुम सब पढ़ते/पढ़ती हो।
तृतीयपुरुष (Third person): सः/सा/तत् पठति।
(tṛtīyapuruṣa: saḥ/sā/tat paṭhati.)
हिंदी: वह/यह पढ़ता/पढ़ती है।
5. संज्ञा (Noun) और कर्तृ-पद (Subject)
संज्ञा: बालकः, बालिका, पुष्पम्
(saṁjñā: bālakaḥ, bālikā, puṣpam)
हिंदी: व्यक्ति/वस्तु के नाम — उदाहरण: बालक, बालिका, फूल
कर्तृ-पद: बालकः पठति — यहाँ ‘बालकः’ कर्ता है।
(kartṛ-pada: bālakaḥ paṭhati — yaha ‘bālakaḥ’ kartā hai.)
हिंदी: वाक्य में जो काम करता है उसे कर्ता कहते हैं।
6. चित्रानुसार संस्कृत-उत्तर (Picture-based Questions & Answers)
प्रश्न: एतानि के?
(praśna: etāni ke?)
हिंदी: ये (चित्र में दिख रहे क्या-किसे) कौन-कौन सी चीजें हैं?
उत्तर: एतानि काकानि सन्ति।
(uttar: etāni kākāni santi.)
हिंदी: ये कौवे/कबूतर (चित्रानुसार) हैं।
प्रश्न: एता: किं कुर्वन्ति?
(prashna: etā: kiṁ kurvanti?)
हिंदी: ये क्या कर रहे हैं?
उत्तर: एता: गच्छन्ति।
(uttar: etāḥ gacchanti.)
हिंदी: ये जा रहे हैं।
यदि चित्र में लोटस/सूर्य/पुष्प दिखे — प्रश्न: एतानि काानि सन्ति?
(yadi citra me lotas/sūrya/puṣpa dikhe — prashna: etāni kāni santi?)
हिंदी: ये कौन-से (फूल/सूर्य आदि) हैं?
7. पाठ के अभ्यास प्रश्न
1. सर्वनाम शब्दानां प्रयोगं पश्यत् — (क) छात्रः पठति। (ख) अथा: धावन्ति।
(1. sarvanāma śabdānāṁ prayogaṁ paśyat — (ka) chātraḥ paṭhati. (kha) athāḥ dhāvanti.)
हिंदी: 1. सर्वनामों के प्रयोग को देखो — (क) छात्र पढ़ता है। (ख) वे दौड़ते हैं।
(क) उत्तर: सः छात्रः पठति।
(ka) uttar: saḥ chātraḥ paṭhati.)
हिंदी: वह छात्र पढ़ता है।
(ख) उत्तर: ते/एते धावन्ति।
((kha) uttar: te/ete dhāvanti.)
हिंदी: वे/ये दौड़ते हैं।
2. सर्वनामपदे: सह उचितक्रियापदानां प्रयोगं कुरुत् — उदाहृत-रूपम्: एषः पठति। एष: गच्छति।
(2. sarvanāmapade: saha ucitakriyāpādānāṁ prayogaṁ kurut — udāhṛta-rūpam: eṣaḥ paṭhati.)
हिंदी: 2. सर्वनाम पद के साथ उचित क्रियापद का प्रयोग करो — उदाहरण: एषः पठति।
उत्तर (उदा): एषा पठति। (स्त्रीलिङ्ग)
(uttar (uda): eṣā paṭhati.)
हिंदी: वह (स्त्री) पढ़ती है।
उत्तर (उदा): एते पठन्ति। (बहुवचन)
(uttar (uda): ete paṭhanti.)
हिंदी: ये पढ़ते हैं / ये पढ़ती हैं।
3. चित्रानुसार संस्कृतं उत्तरं लिखत: — (उदा: पक्षिणौ/पक्षिणः/कमलानि इत्यादि)
(3. citrānusāra saṁskṛtaṁ uttaraṁ likhat: — (uda: pakṣiṇau/pakṣiṇaḥ/kamalāni ityādi))
हिंदी: 3. चित्र के अनुसार संस्कृत में उत्तर लिखो।
उदाहरण-उत्तर: एते पक्षिणौ गृहे सन्ति। / एतानि कमलानि अस्मिन् सरोवे सन्ति।
(udāharaṇa-uttar: ete pakṣiṇau gṛhe santi. / etāni kamalāni asmin sarove santi.)
हिंदी: उदाहरण: ये दोनों पक्षी घर पर हैं। / ये कमल-फूल तालाब में हैं।
4. मध्यमपुरुषस्य ‘क्रीयाया:’ प्रयोगम् कुरुत — (क) त्वम् ….. (लिख) (ख) युवाम् ….. (पठ) (ग) यूयम् ….. (धाव)
(4. madhyamapuruṣyasya ‘kriyāyā:’ prayogaṁ kurut — (ka) tvam ….. (likh) (kha) yuvām ….. (paṭh) (ga) yūyam ….. (dhāv))
हिंदी: मध्यमपुरुष रूपों में क्रिया भरिए — (क) तुम लिख — (ख) तुम दोनों पढ़ — (ग) तुम सब दौड़ —
(क) त्वम् लिखसि।
((ka) tvam likhasi.)
हिंदी: तुम लिखते/लिखती हो।
(ख) युवाम् पठथः।
((kha) yuvām paṭhathaḥ.)
हिंदी: तुम दोनों पढ़ते/पढ़ती हो।
(ग) यूयम् धावत।
((ga) yūyam dhāvata.)
हिंदी: तुम सब दौड़ते/दौड़ती हो।
5. उत्तमपुरुष ‘कर्तुम्’ प्रयोग (उदा): अहम्/आवाम्/वयम्
(5. uttamapuruṣa ‘kartum’ prayoga (uda): aham/āvām/vayam)
हिंदी: पहला पुरुष — मैं/हम दोनों/हम सब के रूप।
(क) अहम् लिखामि। (अथवा पठामि)
((ka) aham likhāmi. (athavā paṭhāmi))
हिंदी: मैं लिखता/लिखती हूँ।
(ख) आवाम् पठावः।
((kha) āvām paṭhāvaḥ.)
हिंदी: हम दोनों पढ़ते/पढ़ती हैं।
(ग) वयम् पठामः।
((ga) vayam paṭhāmaḥ.)
हिंदी: हम सब पढ़ते/पढ़ती हैं।
6. संस्कृताभ्यासाय अनुवादः — (क) मैं खेलता हूँ। (ख) हम सब खाते हैं। (ग) वे बालिकाएँ हैं। (घ) यह फल गिरता है।
(6. saṁskṛtabhyāsāya anuvādaḥ — (ka) maiṁ khelatā hū̃. …)
हिंदी: अनुवाद अभ्यास — नीचे संस्कृत अनुवाद व अर्थ दिया गया है।
(क) अहम् क्रीडामि।
((ka) aham krīḍāmi.)
हिंदी: मैं खेलता/खेलती हूँ।
(ख) वयम् सर्वे खादामः।
((kha) vayam sarve khādāmaḥ.)
हिंदी: हम सब खाते/खाती हैं।
(ग) ते/एताः बालिकाः सन्ति।
((ga) te/etāḥ bālikāḥ santi.)
हिंदी: वे बालिकाएँ हैं।
(घ) एषः फलः पतति।
((gha) eṣaḥ phalaḥ patati.)
हिंदी: यह फल गिरता है।
8. विशेष-सूचना (Rules / Tips)
- सर्वनाम (अहम्/त्वम्/सः) के अनुसार क्रिया का रूप बदलता है — इसे वाक्य-निर्माण में ध्यान रखें।
- लिंग-वचन का मेल (gender-number agreement) बहुत आवश्यक है — उदाहरण: एषा (स्त्री) + पठति (स्त्री/तृतीयपुरुष के लिए वही फ़ॉर्म)।
- चित्र-प्रश्नों में पहले कर्ता पहचानिए (कौन?) फिर क्रिया (क्या कर रहा/रही है?) — और फिर वचन तय करिए (एक/दो/बहु)।