
वर्षाकालः पाठ | Varshakalah: Lesson in Sanskrit with Meaning
वर्षा ऋतु में प्रकृति बड़ी ही सुंदर और आनंदमयी हो जाती है।
बालक अपने मित्रों के साथ प्रसन्न होकर गाता और कूदता है। नदी का जल वेग से बहता है और उसकी ध्वनि “हर-हर-हर” सुनाई देती है। ठंडी हवा “सर-सर” बहती है। वन, उपवन और वृक्षों की शाखाओं पर पक्षी मधुर स्वर में कूजन करते हैं। बादल गरजते हैं और मोर नृत्य करने लगते हैं। हंस आकाश की ओर उड़ जाता है। इस प्रकार वर्षा ऋतु में चारों ओर आनंद, उमंग और प्रकृति की छटा फैल जाती है।
मित्रे: मुदित: गायति बाल:।
(उच्चारण: mitreḥ muditaḥ gayati bālaḥ)
अर्थ: मित्रों के साथ प्रसन्नतापूर्वक बालक गाता है।
वर्षकाल: वर्षकाल:॥
(उच्चारण: varṣakālaḥ varṣakālaḥ)
अर्थ: बरसात का मौसम में।
प्रवहति नदीजलं हर-हर-हर।
(उच्चारण: pravahati nadījalaṃ har-har-har)
अर्थ: नदी का जल प्रवाहित होता है (बहता है) — हर-हर-हर (ध्वनि)।
सर-सर वहति समीर:॥
(उच्चारण: sar-sar vahati samīraḥ)
अर्थ: सरसर की आवाज के साथ हवा (समीर) बहती है।
वने उपवने तरुशाखायां।
(उच्चारण: vane upavane taru-śākhāyāṃ)
अर्थ: वन में, उपवन में और वृक्ष की शाखा पर।
कूजति मधुरं कीर:॥
(उच्चारण: kūjjati madhuraṃ kīraḥ)
अर्थ: पक्षी (तोता) मधुर स्वर में कूज़ता है।
गर्जति घन: मयुर: नृत्यति।
(उच्चारण: garjati ghanaḥ mayuraḥ nṛtyati)
अर्थ: बादल गरजते हैं; मयूर (मोर) नृत्य करता है।
गगनं गत: मराल:॥
(उच्चारण: gaganaṃ gataḥ maralaḥ)
अर्थ: हंस आकाश में (हंस-मृगलोक का) गया । (अर्थात -‘मराल (हंस) आकाश की ओर चला गया)
मित्रै: मुदित: कूर्दति बाल:।
(उच्चारण: mitreḥ muditaḥ kūrdati bālaḥ)
अर्थ: (दोहराव) मित्रों के साथ प्रसन्न होकर बालक कूदता है।
वर्षकाल: वर्षकाल:॥
(उच्चारण: varṣakālaḥ varṣakālaḥ)
अर्थ: बरसात का मौसम।
New Words (शब्दावली)
| Word | Pronunciation (हिंदी) | Meaning (हिन्दी) |
|---|---|---|
| मित्रे: | mitreḥ | मित्रों के साथ / मित्र |
| मुदित: | mudit | प्रसन्न, आनंदित |
| बाल: | bāla | बच्चा |
| वर्षकाल: | varṣakāla | बरसात का मौसम |
| प्रवहति | pravahati | बहता है |
| नदीजलं | nadī-jalaṃ | नदी का जल |
| हर-हर-हर | har-har-har | आनंद / उत्सव की ध्वनि |
| समीर: | samīraḥ | हवा, पवन |
| सर-सर | sar-sar | सरसराने की ध्वनि |
| वने | vane | वन में |
| उपवने | upavane | उपवन / बगीचे में |
| तरुशाखायां | taru-śākhāyāṃ | पेड़ की शाखाओं में |
| कूज्जति | kūjjati | कूज़ता/कूज्जता है (किसी पक्षी की आवाज) |
| मधुरं | madhuraṃ | मधुर, मीठा |
| कीर: | kīraḥ | तोता/पक्षी (यहाँ संदर्भ अनुसार) |
| गर्जति | garjati | गूँजता है / गरजता है |
| घन: | ghanaḥ | बादल |
| मयुर: | mayuraḥ | मोर |
| नृत्यति | nṛtyati | नृत्य करता है |
| गगनं | gaganaṃ | आकाश |
| गत: | gataḥ | गया / गत |
| मरल: | maralaḥ | हंस (संदर्भानुसार) |
| उपवन | upavana | बगीचा |
| प्रवह | pravaha | प्रवाह / बहाव |
| सरसर | sarsar | सरसराहट |
| कूज | kūj | कूज़ने की आवाज़ |
Moral (English):
Enjoy nature with friends — the rainy season brings joy, sound, movement and life. Celebrate simple moments together.
नीति (हिन्दी):
प्रकृति के साथ मित्रों का आनंद साझा करना सच्ची खुशियों में से एक है। वर्षा ऋतु में आवाजें, रंग और जीवन सभी मिलकर आनंद बढ़ाते हैं।
अभ्यास — १. एकपदेन उत्तरत् (Single-word answers)
यथा — कः गायति ? — बाल:
(क) कः मधुरं कूज्जति ? — कीर:
(ख) कः नृत्यति ? — मयुर:
(ग) कः गगनं गत:? — मरल:
अभ्यास — २. वाक्यानि पूरयत् (Complete the sentences)
यथा — प्रवहति नदीजलं हर-हर-हर।
(क) सर-सर वहति — समीर: (pronunciation: samīraḥ) — हवा बहती है
(ख) गजति घन: — मयुर: (pronunciation: mayuraḥ) — मयूर नृत्य करता है
(ग) गगनं गत: — मरल: (pronunciation: maralaḥ) — आकाश में हंस चलता/उड़ता है (संदर्भ)
अभ्यास — ३. पर्यायपदानि मेलयत् (Match synonyms / related words)
सूची A — मुδित:, नदी, जलम्, समीर:, तरु:, घन:
सूची B (मेल) — वायु, मेघ:, सरिता, सलिलम्, प्रसन्न:, विटप:
- मुदित: — प्रसन्न: (mudit : → prasanna)
- नदी — सरिता (nadī → saritā)
- जलम् — सलिलम् (jalaṃ → salilam)
- समीर: — वायु (samīraḥ → vāyu)
- तरु: — विटप: (taruḥ → viṭapaḥ)
- घन: — मेघ: (ghanaḥ → meghaḥ)
अभ्यास — ४. मेलं कुर्वत् (Match action to subject)
यथा — बाल: — गायति (ball → gāyati)
कीर: — कूज्जति (kīraḥ → kūjjati)
घन: — गर्जति (ghanaḥ → garjati)
मयुर: — नृत्यति (mayuraḥ → nṛtyati)