
Lesson 9: होलिकोत्सवः (Holikotsav) | संस्कृत पाठ
भारतवर्षे बहवः उत्सवाः भवन्ति।
(bhāratavarṣe bahavaḥ utsavāḥ bhavanti)
भारतवर्ष में अनेक उत्सव होते हैं।
तेषु होलिकोत्सवः प्रमुखः।
(teṣu holikotsavaḥ pramukhaḥ)
उनमें होलिकोत्सव प्रमुख है।
होलिकोत्सवः फाल्गुनमासे पूर्णिमायां तिथौ भवति।
(holikotsavaḥ phālgunamāse pūrṇimāyāṃ tithau bhavati)
होलिकोत्सव फाल्गुन मास की पूर्णिमा तिथि को होता है।
अस्मिन् दिने सर्वे रंग-क्रिडां कुर्वन्ति।
(asmin dine sarve raṅga-kriḍāṃ kurvanti)
इस दिन सब रंगों से खेलते हैं।
ततः ते अबीर-गुलालादिकं परस्परं लिम्पन्ति।
(tath te abīr-gulālādikaṃ parasparaṃ limpanti)
वे लोग एक-दूसरे पर अबीर-गुलाल आदि लगाते हैं।
अस्मिन् दिने जनाः पूरिकां, गुज्झिकां, पर्पटं, मिष्टान्नं, पक्वान्नं च खादन्ति।
(asmin dine janāḥ pūrikāṃ, gujjhikāṃ, parpaṭaṃ, miṣṭānnaṃ, pakvānnaṃ ca khādanti)
इस दिन लोग पूरी, गुजिया, पापड़, मिठाइयाँ और पकवान खाते हैं।
जनाः नूतनवस्त्राणि परिधाय परस्परं मैत्रीपूर्णं व्यवहारं कुर्वन्ति।
(janāḥ nūtanavastrāṇi paridhyāḥ parasparaṃ maitrīpūrṇaṃ vyavahāraṃ kurvanti)
लोग नए वस्त्र पहनकर एक-दूसरे से मैत्रीपूर्ण व्यवहार करते हैं।
इदं पर्व राष्ट्रस्य एकतायाः सौहार्दस्य च प्रतीकम् अस्ति।
(idaṃ parva rāṣṭrasya ekatāyāḥ sauhārdayasya ca pratikam asti)
यह पर्व राष्ट्र की एकता और सौहार्द का प्रतीक है।
New Words (शब्दावली)
Word | Pronunciation (हिन्दी) | Meaning (हिन्दी)
| Word | Pronunciation | Meaning |
|---|---|---|
| भारतवर्षे | भारतवर्षे (bhāratavarṣe) | भारत देश में |
| बहवः | बहवः (bahavaḥ) | कई, अनेक |
| उत्सवाः | उत्सवाः (utsavāḥ) | त्योहार |
| भवन्ति | भवन्ति (bhavanti) | होते हैं |
| तेषु | तेषु (teṣu) | उनमें |
| होलिकोत्सवः | होलिकोत्सवः (holikotsavaḥ) | होली का त्योहार |
| प्रमुखः | प्रमुखः (pramukhaḥ) | प्रमुख, प्रधान |
| फाल्गुनमासे | फाल्गुनमासे (phālgunamāse) | फाल्गुन महीने में |
| पूर्णिमायां | पूर्णिमायां (pūrṇimāyāṃ) | पूर्णिमा पर |
| तिथौ | तिथौ (tithau) | तिथि को |
| अस्मिन् | अस्मिन् (asmin) | इस |
| दिने | दिने (dine) | दिन पर |
| सर्वे | सर्वे (sarve) | सभी लोग |
| रंग-क्रिडां | रंग-क्रिडां (raṅga-kriḍāṃ) | रंगों का खेल |
| कुर्वन्ति | कुर्वन्ति (kurvanti) | करते हैं |
| अबीर | अबीर (abīr) | रंग (गुलाल) |
| गुलाल | गुलाल (gulāl) | रंग पाउडर |
| परस्परं | परस्परं (parasparaṃ) | एक-दूसरे पर |
| लिम्पन्ति | लिम्पन्ति (limpanti) | लगाते हैं / पोतते हैं |
| पूरिकां | पूरिकां (pūrikāṃ) | पूरी |
| गुज्झिकां | गुज्झिकां (gujjhikāṃ) | गुजिया (मिठाई) |
| पर्पटं | पर्पटं (parpaṭaṃ) | पापड़ |
| मिष्टान्नं | मिष्टान्नं (miṣṭānnaṃ) | मिठाइयाँ/मीठा खाना |
| पक्वान्नं | पक्वान्नं (pakvānnaṃ) | खाना बनाकर परोसा जाने वाला व्यंजन |
| नूतनवस्त्राणि | नूतनवस्त्राणि (nūtanavastrāṇi) | नए कपड़े |
Moral (English):
सीख (हिन्दी):
Festivals bring people together — they strengthen unity, friendship and mutual respect.
सीख (हिन्दी):
त्योहार लोगों को जोड़ते हैं — ये एकता, मैत्री और पारस्परिक सौहार्द को मजबूत करते हैं।
प्रश्न १ (क)
प्रश्न (संस्कृत): होलिकोत्सवः कस्यां तिथौ भवति?
(holikotsavaḥ kasyāṃ tithau bhavati?)
प्रश्न का अर्थ: होलिकोत्सव किस तिथि को होता है?
उत्तर: फाल्गुनमासे पूर्णिमायां तिथौ।
(phālgunamāse pūrṇimāyāṃ tithau)
फाल्गुन मास की पूर्णिमा तिथि को।
प्रश्न २ (ख)
प्रश्न (संस्कृत): अस्मिन् दिने सर्वे किं कुर्वन्ति?
(asmin dine sarve kiṃ kurvanti?)
प्रश्न का अर्थ: इस दिन सब क्या करते हैं?
उत्तर: सर्वे रंग-क्रिडां कुर्वन्ति।
(sarve raṅga-kriḍāṃ kurvanti)
सब रंगों से खेलते हैं।
प्रश्न ३ (ग)
प्रश्न (संस्कृत): जनाः परस्परं कस्य प्रकारं व्यवहारं कुर्वन्ति?
(janāḥ parasparaṃ kasya prakāraṃ vyavahāraṃ kurvanti?)
प्रश्न का अर्थ: लोग एक-दूसरे से किस तरह का व्यवहार करते हैं?
उत्तर: परस्परं मैत्रीपूर्णं व्यवहारं कुर्वन्ति।
(parasparaṃ maitrīpūrṇaṃ vyavahāraṃ kurvanti)
वे मैत्रीपूर्ण व्यवहार करते हैं।
Word Power — बहुवचन रूप (Solved)
एकवचन → बहुवचन
| एकवचन | बहुवचन (सही उत्तर) |
|---|---|
| हस्ति | हस्त्यन्ति / (context: rarely) — but in verbs we use: हसति → हसन्ति |
| भवति | भवन्ति |
| लिम्पति | लिम्पन्ति |
| खादति | खादन्ति |
| पिबति | पिबन्ति |
(ऊपर के उत्तर पाठ में प्रयुक्त क्रियाओं के बहुवचन रूप दिए गए हैं।)
Language Practice — अभ्यास (Solved)
- पूर्ण वाक्य भरें —
(क) अस्मिन् दिने सर्वे रंग-क्रिडां कुर्वन्ति।
(ख) इदं पर्व राष्ट्रस्य एकतायाः सौहार्दस्य च प्रतीकम् अस्ति।
(ग) जना: परस्परं मैत्रीपूर्णं व्यवहारं कुर्वन्ति। - बहुवचनार्थ परिवर्तन (प्रश्नपत्र में उपलब्ध):
हसति → हसन्ति
भवति → भवन्ति
लिम्पति → लिम्पन्ति
खादति → खादन्ति
पिबति → पिबन्ति - विपरीतार्थक पदयोजन (उदाहरण):
अशुद्धम् — शुद्धम्
दिवसः — रात्रौ / रात्रिः (संदर्भ अनुसार)
नूतनम् — पुरातनम्
एकम् — अनेकम्
Activity — रचनात्मक कार्य
(Create a short poster / paragraph)
कार्य का हिन्दी अर्थ: एक रचनात्मक कार्य करें — एक होली पोस्टर बनाइए या 6-8 पंक्तियों में होली पर छोटा निबंध लिखिए।
Instructions (English):
- Design a colourful poster (A4) titled “Holi — Festival of Colours” using simple pictures of gulal, water-pistol and sweets.
- Write 4 short Sanskrit lines (use lines from the chapter) at top and their Hindi meanings at bottom.
- Share with classmates — ask them one question: “What is your favourite festival food?”
- रंग-बिरंगा पोस्टर बनाइए — “होली — रंगों का त्योहार” शीर्षक सहित।
- ऊपर पाठ की 4 संस्कृत पंक्तियाँ लिखें और नीचे उनका हिन्दी अर्थ जोड़ें।
- कक्षा में बाँटें और साथी से पूछें: “आपका प्रिय त्योहार कौन-सा व्यंजन है?”